Οι καλικάντζαροι και τα Θεοφάνια!

Μέσα στις πολλές μυθολογικές παραδόσεις και προλήψεις της ελληνικής φυλής ξεχωριστή θέση κατέχουν οι δοξασίες για τους καλικάντζαρους. Παρά τις διαφορετικές «παραλλαγές», οι διάφορες δοξασίες για τα δαιμόνια του Δωδεκαημέρου έχουν μια κεντρική αφετηρία.

Σε όλα τα μέρη της Ελλάδας αλλά και στον Πόντο πίστευαν, ότι το Δωδεκαήμερο (από τα Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα) βγαίνουν τα πίζηλα (οι καλικάντζαροι) και ενοχλούν τους ανθρώπους. Ιδιαίτερα ενοχλούσαν τα παιδιά και ιδίως τα αβάπτιστα, τις λεχώνες, τις νεόνυμφες και γενικά αδύναμα άτομα. Προκαλούσαν ζημιές στα πράγματα του σπιτιού, στα ζώα και στους αγρούς.

Για να προστατευθούν από τα πίζηλα απέφευγαν να κάνουν νυχτερινές δουλειές έξω από το σπίτι και να πετάξουν νερά έξω το βράδυ. Επίσης για να μην πλησιάζουν έλεγαν ψιθυριστά διάφορες προσευχές.

Οι καλικάντζαροι εξαφανίζονταν τα Φώτα, με τον αγιασμό των υδάτων, για να επιστρέψουν και πάλι τα Χριστούγεννα.

Ανάλογα με την περιοχή ονομάζονται και πίζουλα, πίζελα και πιζήαλα.

Τα Φώτα ή Θεοφάνια ήταν και είναι μια από τις πιο λαμπρές γιορτές της χριστιανοσύνης. Με τη γιορτή αυτή κλείνει το Δωδεκαήμερο. Έτσι στον Πόντο, όταν επρόκειτο να δηλώσουν κάποιοι γνωστά πράγματα, τους απαντούσαν:

«Σ' έμπαν είν' τα κάλαντα και σ' έξ' τα Φώτα», δηλ. στην είσοδο του Γενάρη είναι η Πρωτοχρονιά και στις έξι τα Θεοφάνια.

Η λέξη Φώτα παράγεται από το ουσιαστικό φως και δηλώνει την γιορτή των Θεοφανείων. Η γενική "του Φωτός" χρησιμοποιείται σαν επίρρημα και σημαίνει κατά την γιορτή των φώτων.

Στην Αμισό, Ινέπολη, Οινόη (Ούνγια), Σούρμενα λέγανε "το Φώτισμα", στην Κερασούντα, Κοτύωρα (Ορντού), Σάντα, Τραπεζούντα, Χαλδία λέγανε "το Φώτιγμαν" και στη Χαλδία "το Φώτιμαν".

Όλες οι λέξεις είχαν τις σημασίες: 1. λάμψη, 2. βάπτισμα, 3. αγιασμός με το νερό που αγιάσθηκε.

Η λέξη "τα φώτα" σήμαινε τη βάφτιση του Χριστού, "το φώτισμαν" σήμαινε: 1. το φώτισμα και 2. το ράντισμα με αγιασμό και "τα φωτίσα" σήμαιναν τα βαφτίσια.

Στις 5 του Γενάρη παραμονή των φώτων γινόταν ο αγιασμός των υδάτων μόνο μέσα στην εκκλησία και πάνω σε μια εξέδρα στολισμένη με κλαδιά. Κατόπιν ο παπάς γυρνούσε στα σπίτια και τ' αγνίαζε με την αγιαστούρα του, ψάλλοντας το τροπάριο "Εν Ιορδάνη...", ενώ οι πιστοί έριχναν κέρματα "απές σο παρχάτσ'", που κρατούσε ένας μικρός, που συνόδευε τον παπά.

Στον Πόντο έλεγαν σχετικά ότι αυτή την μέρα στον Ιορδάνη ποταμό, άνοιξε ο ουρανός και το Άγιο Φως κατέβηκε σαν πουλί πάνω από το Χριστό:

"Σον Ιορδανοπόταμον ο ουρανόν ενοί(γ)εν
Και τ' Αεφώς άμον πουλίν σον Χριστόν εκατήβεν"

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα των ποντιακών Φώτων ήταν το μνημόσυνο των νεκρών που γινόταν την Παραμονή της γιορτής των Θεοφανίων.

Σε κάθε σπίτι άναβαν τόσα κεριά, όσα ήταν τα μέλη της οικογένειας που είχαν εκδημήσει, και ένα για εκείνον το ξένο που δεν είχε κανέναν σ' αυτόν τον κόσμο. Για να μην ξεχνούν οι νεότεροι το χρέος τους στους παλιότερους, έγκαιρα τους μάθαιναν ένα τετράστιχο με τις βασικές επιθυμίες των τεθνεώτων:

Τα Φώτα θέλω το κερί μ'
και των Ψυχών κοκκία (κόλυβα)
και την Μεγάλ' Παρασκευήν
έναν μαντήλιν δάκρυα!

Τα Θεοφάνια με τον μεγάλο αγιασμό ράντιζαν τα σπαρτά. Στη Σάντα, που την αποτελούσαν επτά ενορίες γι' αυτό και ονομαζόταν και "Επτάκοσμος" τα Θεοφάνια, η πρωτότοκος κόρη ζύμωνε την "Αλυκόν πίταν" από καλαμποκίσιο αλεύρι, κομμάτια της οποίας οι ανύπαντρες έβαζαν κάτω από το μαξιλάρι για να δουν ποιον θα παντρευτούν.

Τα ήθη αυτά και τα έθιμα των Ελλήνων του Π ό ν τ ο υ , τα παρατήρησαν και τα μελέτησαν πολλοί επιστήμονες, αποδεικνύοντας έτσι τη συνέχεια της παράδοσης από τα παλιά χρόνια στο Βυζάντιο και από το Βυζάντιο στον Πόντο. Οι Έλληνες του Πόντου διασκέδαζαν λοιπόν διατηρώντας τα πανάρχαια ήθη και έθιμα των προγόνων µας, που πίστευαν ότι "Β ί ο ς ανεόρταστος, µακρά οδός απανδόκευτος". Δηλαδή ζωή χωρίς γιορτές είναι μεγάλος δρόμος χωρίς πανδοχείο.

Πηγή

Δημοσιεύτηκε από chiourea.gr στο ΘΕΟΦΑΝΙΑ

Δείτε επίσης:

• Τα πίζηλα (καλικάντζαροι) και τα Φώτα (Θεοφάνεια)
• Τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς
• Οι Καλύτερες Παιδικές Χριστουγεννιάτικες Ταινίες Μικρού Μήκους
•  Οι Καλύτερες Παιδικές Χριστουγεννιάτικες Ταινίες
• Τα Χριστούγεννα στα Αναγνωστικά από το 1920 μέχρι το 1980 (PDF)
  
• Οι χριστουγεννιάτικες εργασίες που ανέθεσε δασκάλα και προκάλεσαν συγκίνηση
• Δώρα, δώρα, δώρα… Τι κερδίζει ένα παιδί από όλο αυτό;
• VIDEO-Kείμενο - Χριστούγεννα! Το πραγματικό νόημα, για παιδιά και μεγάλους, στο Γυμνάσιο Διονύσου «Φώτης Κόντογλου» Ράνια Χιουρέα Σύμβουλος ΕΑΕ