Υπάρχουν δύο μύθοι γύρω από την αντίδραση των παιδιών στο θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου: ότι δεν καταλαβαίνουν τι ακριβώς είναι ο θάνατος, και πως είναι ανίκανα να νιώσουν βαθιά λύπη.

Ο θάνατος, ως ιδέα, είναι κάτι περίπλοκο που το αποτελούν πολλά στοιχεία. Πραγματικά, μέσα από τις περιορισμένες εμπειρίες τους, τα παιδιά σχηματίζουν μια πολύ αμυδρή εικόνα για το θάνατο. Συχνά, περιμένουν ότι τα νεκρά ζώα και οι πεθαμένοι άνθρωποι θα ζωντανέψουν ξανά. Η Γεωργία Σάνδη θυμάται πως όταν της είπαν ότι ο πατέρας της είχε σκοτωθεί σε κάποιο ατύχημα, ήταν μόλις 4 χρονών την άλλη μέρα, ρώτησε τη μητέρα της: «Είναι ακόμα πεθαμένος σήμερα ο μπαμπάς;» Το γεγονός πως τα παιδιά οδηγούνται σε τέτοιες παρανοήσεις, είναι ένας λόγος παραπάνω να τους μιλάμε για το θάνατο και, το πιο σημαντικό, να τους επιτρέπουμε να κάνουν ερωτήσεις.

Είτε μας αρέσει είτε όχι, τα παιδιά θα έρθουν κάποια στιγμή αντιμέτωπα με το θάνατο. Είναι λυπηρό όταν πεθαίνει κάποιο από τα ζωάκια του σπιτιού, μπορείτε όμως να χρησιμοποιήσετε την απώλειά τους για να βοηθήσετε την κατανόηση του παιδιού. Οργανώστε μια απλή κηδεία, θάψτε το ζωάκι και βάλτε κι ένα σταυρό στο μνήμα του ή μια πέτρα με γραμμένο το όνομά του επάνω. Αφήστε τα παιδιά σας να το θρηνήσουν κι απαντήστε με ειλικρίνεια στις ερωτήσεις τους.

Σταδιακά, η σύλληψη της ιδέας του θανάτου διευρύνεται. Γύρω στα 5 με 6 χρόνια, τα περισσότερα παιδιά γνωρίζουν, αόριστα, ότι ο θάνατος είναι οικουμενικό φαινόμενο. Σχεδόν όλα τα παιδιά 8-9 ετών, καταλαβαίνουν το θάνατο όπως περίπου τον καταλαβαίνουν και οι μεγάλοι.

Η προετοιμασία ενός παιδιού για το θάνατο κάποιου άρρωστου συγγενή, ξεπερνάει αρκετές φορές τις δυνατότητες των ενηλίκων, αφού κι οι ίδιοι βρίσκονται βυθισμένοι στη δική τους θλίψη. Ωστόσο, υπάρχουν ασφαλείς ενδείξεις ότι σωστά προετοιμασμένα παιδιά, όταν μάλιστα έχουν την ευκαιρία να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματα τους, ανταποκρίνονται καλύτερα στην απώλεια όταν έρθει η ώρα.

Μετά από το θάνατο, η παρακολούθηση του τελετουργικού της κηδείας, μπορεί να βοηθήσει το παιδί. Σημαντικό είναι επίσης να δίνονται σωστές και απροκάλυπτες απαντήσεις στα ερωτήματα των παιδιών. Λέγοντας, λόγου χάρη στα παιδιά, ότι ο άνθρωπος που πέθανε «πήγε για ύπνο», χειροτερεύετε τα πράγματα. Υπάρχει φόβος να αισθάνονται τρόμο όταν έρθει η ώρα να πάνε για ύπνο τα ίδια, ή κάποιο αγαπημένο τους πρόσωπο. Ο μεγαλύτερος εφιάλτης των παιδιών είναι ότι θα εγκαταλειφθούν μόνα και απροστάτευτα. Απ' όλες τις απειλές που συνδέονται με το θάνατο, αυτή είναι για τα παιδιά η χειρότερη και χρειάζονται πολλή αγάπη και επιβεβαίωση για να την αντιμετωπίσουν.

Ο θάνατος ενός γονιού

Με το θάνατο ενός γονιού, το παιδί νιώθει αυτό το φόβο της εγκατάλειψης να ζυγώνει ανελέητα. Ωστόσο, ακόμα και κάτω από τέτοιες καταθλιπτικές συνθήκες, υπάρχουν τρόποι για να βοηθηθούν τα παιδιά. Ο Τζον Μπόουλμπι ανακάλυψε πως 3 ήταν οι προϋποθέσεις που βοήθησαν τα παιδιά ν' αντιμετωπίσουν το θάνατο ενός γονιού: 1) ένας ισχυρός δεσμός και με τους δύο γονείς πριν από το θάνατο 2) σωστές και ακριβείς πληροφορίες για το άτυχο περιστατικό 3) η παρηγορητική παρουσία του άλλου γονιού ή κάποιου ενήλικου που τον έδεναν με το παιδί αμοιβαία αισθήματα αγάπης.

Αν ένας γονιός υποφέρει από ασθένεια που πιθανότατα θα καταλήξει στο θάνατο, τα παιδιά πρέπει να μάθουν, από κάποιον που γνωρίζουν κι εμπιστεύονται — με λόγια απλά και κατανοητά— πως ο γονιός (ο πατέρας ή η μητέρα τους) είναι σοβαρά άρρωστος και μπορεί να πεθάνει. Αν κάνουν κάποιες ερωτήσεις, θα πρέπει να τους απαντήσουμε χωρίς υπεκφυγές. Θα πρέπει να τα διαβεβαιώσουμε πως θα καταβληθεί κάθε προσπάθεια για να νιώθει άνετα ο πατέρας ή η μητέρα τους— αλλά ότι έρχεται κάποτε η μέρα που όλοι μας θα πεθάνουμε. Σ' αυτές τις περιπτώσεις μπαίνουμε πάντα στον πειρασμό να καθησυχάζουμε όσο μπορούμε τα παιδιά, αλλά δεν είναι έντιμο να δίνουμε υποσχέσεις που ξέρουμε ότι δεν θα τηρήσουμε.

Το αν ο ετοιμοθάνατος γονιός θα δει ή όχι το παιδί, εξαρτάται από τον ίδιο. Μερικοί θέλουν να περάσουν τις τελευταίες τους στιγμές με τα παιδιά τους, ενώ άλλοι πιστεύουν πως είναι καλύτερα να τους θυμούνται τα παιδιά τους όπως ήταν προτού αρρωστήσουν. Όμως, με την προϋπόθεση πως ο γονιός το επιθυμεί, κι ανάλογα με την ευαισθησία που αντιμετωπίζονται αυτές οι επισκέψεις, μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά να κατανοήσουν τα αισθήματα τους και να σχηματίσουν μια ακριβέστερη εικόνα των γεγονότων.

Σε περίπτωση αιφνίδιου θανάτου δεν υπάρχει χρόνος για προετοιμασία, αλλά και πάλι πρέπει να λέμε στα παιδιά τι έχει συμβεί —πάντα με ευαισθησία αλλά και εντιμότητα.

Μετά από το θάνατο, τα παιδιά, όπως ακριβώς και οι μεγάλοι, έχουν ανάγκη να θρηνήσουν, αν και μπορεί να εκφράσουν εντελώς διαφορετικά τη θλίψη τους. Η παρακολούθηση της κηδείας ίσως τους δώσει την ευκαιρία να μοιραστούν και να εκφράσουν τη λύπη τους κι ακόμα, να δουν τους άλλους την ώρα που εκδηλώνουν κι εκείνοι τα συναισθήματα τους. Αν τα μέλη της οικογένειας δεν έχουν αντίρρηση να επιτρέψουν στο παιδί να δει τη σωρό, ακόμα κι αυτό μπορεί να βοηθήσει- παιδιά που είδαν κάποιον από τους γονείς τους πεθαμένο, βασανίζονται πολύ λιγότερο από ενοχλητικές φαντασιώσεις. Αν είναι δυνατό, όσο διάστημα κρατήσει αυτή η ιστορία του θανάτου και του πένθους, ένας ευαίσθητος και αγαπητός στο παιδί ενήλικος θα πρέπει να το παραστέκει, έτοιμος πάντα να το φροντίσει και να το στηρίξει. Αν ο γονιός που απέμεινε δεν είναι σε θέση ν' αναλάβει προς το παρόν μια τέτοια αποστολή, ή αν το μπορεί μόνο ως ένα βαθμό, κάποιος συγγενής ή οικογενειακός φίλος μπορεί ν' αναλάβει το ρόλο.

Φυσικά, ο τρόπος με τον οποίο εκφράζουν τα παιδιά τα συναισθήματα τους μετά από το θάνατο ενός γονιού, εξαρτάται από την ηλικία τους την εποχή του θανάτου. Ειδικότερα, αν έχει πεθάνει η μητέρα, δύσκολα θα μπορέσει κάποιος άλλος να αναλάβει τη φροντίδα ενός νεογέννητου. Σε ακραίες περιπτώσεις, το μωρό θ' αρχίσει να κακοκοιμάται, θα χάσει το ενδιαφέρον του για φαγητό ή για το περιβάλλον του. Αυτό δεν είναι διόλου παράξενο — το μωρό αναζητάει απελπισμένα τη μητέρα του και δυστυχώς, δεν υπάρχει τρόπος να εξηγήσεις το θάνατο σ' ένα μωρό. Παρ' όλα αυτά, με την προϋπόθεση πως τους παρέχονται σταθερά, αγάπη και φροντίδα, τα περισσότερα μωρά σχηματίζουν με τον καιρό ικανοποιητικό δεσμό με την καινούρια τροφό τους κι αναπτύσσονται ομαλά.

Τα παιδιά σχολικής και προσχολικής ηλικίας πενθούν και θρηνούν, όχι όμως με τον τρόπο που γίνονται αυτά στον κόσμο των μεγάλων. Εκεί που τα βλέπεις να κλαίνε σπαρακτικά, μετά από μερικά λεπτά παίζουν στο δρόμο, όλο γελάκια και χαρούλες. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει ότι η λύπη τους είναι επιφανειακή, αλλά μόνο πως έχουν μικρότερη συγκεντρωτική ικανότητα από τους ενήλικες. Επιπλέον, είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι για τα παιδιά, το παιχνίδι αποτελεί συχνά ένα μέσον που τους επιτρέπει να εκφράζουν τα πιο βαθιά τους συναισθήματα.

Τα μεγαλύτερα παιδιά συνειδητοποιούν την απώλεια διανοητικά, αλλά η περιορισμένη ακόμα αντίληψη τους, επιβάλλει να πληροφορηθούν τα γεγονότα όσο πιο ξεκάθαρα γίνεται. Αν δεν ξεκαθαρίσουν την εικόνα, εύκολα μπορεί να καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι τα ίδια, με κάποιο τρόπο, προκάλεσαν το θάνατο του μπαμπά ή της μαμάς, ή πως ο γονιός που πέθανε έφυγε γιατί δεν ήθελε να μένει άλλο μαζί τους. Αν φαίνονται ανήσυχα και στενοχωρημένα, κάποιος πρέπει να τα ενθαρρύνει ν' ανοίξουν την καρδιά τους. Μερικές φορές, η καθαρή, έγκυρη περιγραφή του θανάτου του γονιού τους μπορεί να βοηθήσει πολύ, γαληνεύοντας ξανά το ταραγμένο μυαλουδάκι τους.

Μιλώντας για το γονιό που πέθανε, ανταλλάσσοντας αναμνήσεις και συναισθήματα, κοιτάζοντας παλιές φωτογραφίες —όλοι αυτοί οι απλοί τρόποι βοηθούν τα παιδιά, όσο και τους ενήλικες, να ξεπεράσουν σιγά σιγά την απώλεια. Όταν βγαίνουν στην επιφάνεια ερωτήσεις, θα πρέπει να δίνονται ολοκάθαρες κι ειλικρινείς απαντήσεις. Τα παιδιά χρειάζονται βοήθεια, για να θυμούνται την πεθαμένη μητέρα ή τον πατέρα τους ρεαλιστικά: δεν είναι διόλου απαραίτητο να μετατρέψετε τον πεθαμένο γονιό σε θεό ή σε άγιο.

Πηγή: Η ανάπτυξη του παιδιού σας, από τη γέννηση μέχρι την εφηβεία, Εκδόσεις Κονιδάρη

Ανάρτηση chiourea.gr στο  Γονείς - ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Διαβάστε επίσης:

• Αυτοεκτίμηση… Αυτοπεποίθηση - Ο ρόλος των γονιών Μαριάννα Λαγουμίδη   

• Συμβουλές για παιδιά χωρίς στρες!

• Έχουν τα παιδιά άγχος; Αλεξάνδρα Καππάτου

•  Τι είναι η συναισθηματική νοημοσύνη και πώς την αποκτούμε Μαριάννα Μιχαλάκη, Ψυχολόγος  

• Νεανική κατάθλιψη: 9 αναγνωριστικά σημάδια Πέτρος Σκαπινάκης, Επίκ. Καθηγητής Ψυχιατρικής του Παν/μίου Ιωαννίνων