Η τέταρτη πιo συχνή ψυχική διαταραχή, μετά την κατάθλιψη, τις φοβίες και τη  Γενικευμένη Αγχώδη Διαταραχή, είναι η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή. Στην Ελλάδα πάνω από 100.000 άνθρωποι πρέπει να πάσχουν αυτή την στιγμή από τη νόσο, η οποία κάνει την εμφάνιση από την παιδική ηλικία και εξελίσσεται στην ηλικία των 30, προσβάλλοντας κυρίως τους άνδρες. 

Τι ακριβώς είναι όμως η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (ΙΨΔ);

Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ή ΙΨΔ (Obsessive-Compulsive Disorder - OCD) είναι μια αγχώδης διαταραχή η οποία χαρακτηρίζεται από επαναλαμβανόμενες σκέψεις (ιδεοληψίες) και/ή τελετουργικές συμπεριφορές (ψυχαναγκασμούς), τα οποία παρεμβάλλουν στη ζωή του ατόμου και το εμποδίζουν να λειτουργήσει κοινωνικά, επαγγελματικά ή σε διάφορους άλλους τομείς της ζωής του. Οι ιδεοληψίες μπορεί επίσης να πάρουν τη μορφή δυσάρεστων εικόνων ή ανεπιθύμητων παρορμήσεων. Η ψυχική, σωματική ενέργεια αλλά και ο χρόνος που αφιερώνεται κάθε φορά για τα συμπτώματα της νόσου, το άγχος, ο φόβος κάνουν το άτομο να υποφέρει.

Η πλειοψηφία των πασχόντων από ΙΨΔ έχει και ιδεοληψίες και ψυχαναγκασμούς, ενώ περίπου το 20% έχει μόνο ιδεοληψίες και το 10% μόνο ψυχαναγκασμούς.

Συμπτώματα της ΙΔΨ

Ιδεοληψίες

Μοιάζουν με επίμονες, επαναλαμβανόμενες, ανεπιθύμητες ιδέες, σκέψεις παρορμήσεις ή εικόνες που προκαλούν άγχος. Αυτές οι σκέψεις μοιάζουν ξένες προς το άτομο και την προσωπικότητα και είναι εμμονικές. Ο πάσχων συνειδητοποιεί ότι αυτές οι σκέψεις μπορεί να είναι υπερβολικές ή παράλογες. Προσπαθεί να αγνοήσει ή να καταστείλει τέτοιες σκέψεις, παρορμήσεις, εικόνες ή να τις εξουδετερώσει με κάποια άλλη σκέψη ή πράξη. Επίσης, αναγνωρίζει ότι οι ιδεοληψίες είναι προϊόν του μυαλού του.

Ένα συχνό παράδειγμα στις ιδεοληψίες είναι να κυριαρχούν ανησυχίες για μόλυνση, μικρόβια, καθαριότητα, τακτοποίηση.

Ψυχαναγκασμοί

Κάθε κατηγορία ιδεοληψιών ακολουθείται από συγκεκριμένους ψυχαναγκασμούς. Οι ψυχαναγκασμοί μοιάζουν με μια τελετουργία όπου το άτομο επαναλαμβάνει κάποια συμπεριφορά, πράξη, κίνηση, κανόνες ή συνθήκες σαν προσπάθεια να καταπολεμήσει τις ιδεοληψίες και το άγχος που συνδέεται μ’ αυτές.

Οι ψυχαναγκασμοί γίνονται μηχανικά, δεν προκαλούν ικανοποίηση αλλά το άτομο νιώθει οτι πρέπει να κάνει τις  κάνει, για να μπορέσει να απαλλαγεί από το άγχος που του έχει προκαλέσει η ιδεοληψία. Έχουν δηλαδή στόχο να αποτρέψουν ή να μειώσουν τη δυσφορία ή να αποτρέψουν κάποιο επίφοβο γεγονός ή κατάσταση.

Χαρακτηριστικό των καταναγκασμών είναι ότι απαιτούν πολύ χρόνο, σημάδι που τους ξεχωρίζει από φυσιολογικές επαναληπτικές συμπεριφορές, συνήθειες ή ελεγκτικές πράξεις που όλοι έχουμε ή κάνουμε.

Για παράδειγμα οι ιδεοληψίες μόλυνσης συνήθως συνοδεύονται από ψυχαναγκαστικό πλύσιμο π.χ. των χεριών με συγκεκριμένο τρόπο, συνθήκες ή αριθμό επανάληψης. Οι ιδεοληψίες αμφιβολίας συνοδεύονται από ψυχαναγκασμούς ελέγχου, π.χ το άτομο ελέγχει εάν κλείδωσε, επίμονα, με επανάληψη και αναλώνοντας πολύ χρόνο. 

Άγχος και φόβος

Το κυρίαρχο συναίσθημα που χαρακτηρίζει την ΙΨΔ, είναι το άγχος και ο φόβος που προκαλείται από τις σκέψεις. Συχνός είναι ο φόβος ότι κάτι κακό θα συμβεί στην υγεία του ατόμου, που προκύπτει από τις σκέψεις ότι υπάρχουν μικρόβια και μπορεί να βλάψουν την υγεία του ατόμου. Ένα άλλο στοιχείο του φόβου, έχει να κάνει με την ασφάλεια του ατόμου, φοβάται μήπως δεν είναι ασφαλής στο σπίτι του ή σε άλλο δημόσιο χώρο και για αυτό ελέγχει συχνά. Συναισθήματα σαν αυτά που τα δημιουργούν οι ανάλογες σκέψεις, παραπέμπουν σε ΙΨΔ κάποιες φορές.

Σε κάποια φάση της πορείας της διαταραχής, το άτομο έχει αναγνωρίσει ότι οι ιδεοληψίες ή ψυχαναγκασμοί είναι υπερβολικοί ή παράλογοι (αυτό ισχύει μόνο για τους ενήλικες).

 Οι ψυχαναγκασμοί ορίζονται ως:

• Επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές (π.χ. πλύσιμο χεριών, τακτοποίηση, έλεγχος) .
• Νοερές πράξεις ( π.χ. προσευχές, μετρήσεις, σιωπηρές επαναλήψεις λέξεων), τις οποίες το άτομο αισθάνεται αναγκασμένο να εκτελέσει σε απάντηση μιας ιδεοληψίας, ή σύμφωνα με κανόνες οι οποίοι πρέπει να εφαρμοσθούν αυστηρά.

• Οι συμπεριφορές ή οι νοερές πράξεις αποβλέπουν στην αποτροπή ή την μείωση της ενόχλησης ή την αποτροπή κάποιου απευκταίου γεγονότος ή κατάστασης. 

• Οι ιδεοληψίες ή ψυχαναγκασμοί προκαλούν έντονη δυσφορία, διαρκούν πολλή ώρα (πάνω από μία ώρα τη μέρα) ή παρεμβαίνουν σημαντικά στη φυσιολογική καθημερινότητα του ατόμου, στην επαγγελματική η ακαδημαϊκή του επίδοση, σε κοινωνικές δραστηριότητες ή σχέσεις.

• Αυτές οι συμπεριφορές ή νοερές πράξεις δεν συνδέονται με ρεαλιστικό τρόπο με αυτά για το οποίο έχουν σχεδιασθεί να εξουδετερώνουν ή να αποτρέπουν, ή είναι σαφώς υπερβολικές.

• Αν υπάρχει και άλλη διαταραχή, το περιεχόμενο των ιδεοληψιών ή ψυχαναγκασμών δεν περιορίζονται σ’ αυτήν. Η διαταραχή δεν είναι άμεση επίπτωση κάποιας φαρμακευτικής ουσίας ή κάποιας ιατρική κατάστασης.

Οι ιδεοψυχαναγκασμοί δεν θα πρέπει να συγχέονται με τις ενέργειες μερικών ανθρώπων οι οποίοι είναι τελειομανείς, με πολύ υψηλά στάνταρντς, τόσο στην εργασία τους, όσο και στον εαυτό τους και στην προσωπική τους ζωή, που  μερικές φορές τους αποκαλούμε 'ψυχαναγκαστικούς' στην καθημερινή ζωή. Αυτή η 'ψυχαναγκαστικότητα' ή η τελειομανία μερικές φορές βοηθάει την επίτευξη στόχων και την επιτυχία σε διάφορους τομείς της ζωής, ενώ ανεβάζει την αυτο-εκτίμηση και τις απαιτήσεις του ατόμου. Διαφέρει όμως πολύ από τη συμπτωματολογία, τη σοβαρότητα και τη συχνότητα των ιδεο-ψυχαναγκασμών που παρουσιάζονται ως πάθηση και χρήζουν ψυχολογικής υποστήριξης.

Τα άτομα με ΙΨΔ διαταραχή είναι σημαντικό να αναζητήσουν βοήθεια από ειδικό, γιατί σε ορισμένες περιπτώσεις τα συμπτώματα μπορεί να παρουσιάσουν συνοδές παθήσεις όπως διατροφικές διαταραχές, κατάθλιψη, γενικευμένη αγχώδη διαταραχή ή κρίσεις πανικού. Επίσης, μπορεί να παρατηρηθούν σωματόμορφες διαταραχέ, όπως υποχονδρίαση, δηλαδή η έντονη ενασχόληση με το σώμα τους και η σκέψη ότι έχουν κάποια σοβαρή ασθένεια.

Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι άνθρωποι με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή έχουν πλήρη αίσθηση των σκέψεων και των πράξεων τους, καταλαβαίνουν την ματαιότητα αυτών που σκέφτονται και κάνουν, είναι όμως παγιδευμένοι στα «πρέπει» που βάζουν στον εαυτό τους στην προσπάθεια τους να νικήσουν το άγχος που τους προκαλούν οι σκέψεις.
Προσπαθούν να αντισταθούν στο να κάνουν την παράλογη σκέψη-πράξη, αλλά πολλές φορές αδυνατούν και γι αυτό χρειάζεται ψυχολογική βοήθεια και εκμάθηση τεχνικών που θα τους βοηθήσει να αντιστέκονται ή να μην επιμένουν σ’ αυτά, χάνοντας χρόνο και ενέργεια.

Παραδείγματα ιδεοληψιών και ψυχαναγκασμών

Συνηθισμένα είδη ιδεοληψιών:

•       η ανησυχία της μόλυνσης (π.χ. φόβος της βρωμιάς, των μικροβίων και της αρρώστιας)

•       η ανησυχία της ασφάλειας/ζημιάς (π.χ. να νιώθεις υπεύθυνος για μια πυρκαγιά)

•       ακούσιες επιθετικές πράξεις (π.χ. ακούσια παρόρμηση να βλάψεις ένα αγαπημένο πρόσωπο)

•       μη αποδεκτές σεξουαλικές ή θρησκευτικές σκέψεις (π.χ. ανίερες εικόνες Αγίων)

•         η ανάγκη για συμμετρία ή ακρίβεια.

Συνήθεις ψυχαναγκασμοί: 

•        υπερβολική καθαριότητα (π.χ. τελετουργικό πλύσιμο χεριών)

•       έλεγχος και εκτέλεση τελετουργικών, το μέτρημα (π.χ. τα πλακάκια στο πάτωμα)

•       επανάληψη δραστηριοτήτων ρουτίνας (π.χ. να μπαίνεις και να βγαίνεις από μια πόρτα)

•       συσσώρευση άχρηστων αντικειμένων.

Αν και οι περισσότεροι ψυχαναγκασμοί είναι έκδηλες συμπεριφορές (π.χ. πλύσιμο χεριών), κάποιοι γίνονται σαν αφανή νοητικά τελετουργικά (π.χ. σιωπηρή απαγγελία λέξεων χωρίς νόημα προκειμένου να αποβάλλεις μια τρομακτική εικόνα.)

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της ΙΔΨ

Το άτομο κατανοεί ότι οι σκέψεις ή συμπεριφορές του είναι παράλογες ή υπερβολικές. Ωστόσο, η παρόρμησή του είναι τόσο ισχυρή που υποκύπτει στον ψυχαναγκασμό, παρόλο που ξέρει ότι είναι παράλογο.

Για παράδειγμα, μια γυναίκα περνούσε ώρες κάθε απόγευμα, ψάχνοντας τα σκουπίδια του σπιτιού για να σιγουρευτεί ότι δεν έχει πεταχτεί τίποτα πολύτιμο. Όταν την ρώτησαν τι έψαχνε, είπε «Δεν έχω ιδέα. Δεν έχω τίποτα πολύτιμο.».

Κάποιοι άνθρωποι που έχουν ΙΔΨ για πολύ καιρό, μπορεί να σταματήσουν να αντιστέκονται στις ψυχαναγκαστικές παρορμήσεις τους, γιατί νιώθουν ότι είναι πιο εύκολο να υποκύπτουν σ’ αυτές.

Οι περισσότεροι πάσχοντες έχουν πολλαπλά είδη ιδεοληψιών και ψυχαναγκασμών.

Θεραπευτική αντιμετώπιση

Συνδυασμός ψυχοθεραπείας και φαρμακευτικής αγωγής

Είναι σημαντικό για τον ενδιαφερόμενο, να μάθει να χρησιμοποιεί τεχνικές χαλάρωσης που θα τον βοηθήσουν να διαχειρίζεται καλύτερα τα συμπτώματά του. Τέτοιες τεχνικές είναι η καθοδηγούμενη φαντασία, οι τεχνικές αναπνοής, η μυϊκή χαλάρωση κλπ. Με τη βοήθεια του θεραπευτή, ο πάσχων μπορεί να βρει την τεχνική χαλάρωσης που τον βοηθάει περισσότερο.

Οι ιδεοληψίες-ψυχαναγκασμοί θα μπορούσαμε να πούμε ότι «εξυπηρετούν» την ψυχική οικονομία του οργανισμού με έναν από τους παρακάτω τρόπους:

1. Υπάρχει ένα φοβικό υπόβαθρο στο άτομο, που καθησυχάζεται μέσω του ψυχαναγκασμού. Ο ψυχαναγκασμός κατευνάζει τα επίπεδα του άγχους, οπότε είναι αγχολυτικός.

2. Υπάρχει μία καταθλιπτική βάση και ο ψυχαναγκασμός εξυπηρετεί στο να ανεβάζει τα επίπεδα ενέργειας του οργανισμού.

3. Υπάρχει περίσσεια ενέργειας (υπερδιέγερση) και ο ψυχαναγκασμός εξυπηρετεί στο να την καταναλώνει.

Οπότε, είναι σκόπιμο να διερευνηθεί το υπόβαθρο της ιδεοψυχαναγκαστικής εκδήλωσης και στη συνέχεια να ακολουθηθεί η κατάλληλη θεραπευτική προσέγγιση.

Η επεξεργασία του συμβολικού μηνύματος των ιδεοληψιών, μπορεί να αυξήσει την κατανόηση του ασθενή για το πώς λειτουργεί το μυαλό του.

Για την ανακούφιση από τα συμπτώματα, φαίνεται ότι η πιο αποτελεσματική αντιμετώπιση είναι ένας συνδυασμός φαρμακευτικής αγωγής, όπως οι «Επιλεκτικοί Αναστολείς Επαναπρόσληψης Σεροτονίνης (SSRIs)» και συμπεριφορικής τεχνικής, όπως η λεγόμενη «Έκθεση και Παρεμπόδιση Αντίδρασης (Exposure and Response Prevention-ERP)».

Η συμπεριφορική θεραπεία αποσκοπεί στην τροποποίηση των δυσπροσαρμοστικών συμπεριφορών, χρησιμοποιώντας τεχνικές που εστιάζουν στο παρόν. Πιο συγκεκριμένα, στην τεχνική «Έκθεση και Παρεμπόδιση Αντίδρασης», ο ασθενής προσπαθεί να έρθει με τη θέλησή του, αντιμέτωπος με ό,τι τον ενοχλεί, είτε απευθείας είτε στην φαντασία του. Ταυτόχρονα, ενθαρρύνεται να αποφύγει να απαντήσει με τον συνηθισμένο τρόπο, δηλαδή με το να εκτελέσει τον ψυχαναγκασμό που συνδέεται με την ιδεοληψία. Σ’ αυτό τον βοηθάει ο θεραπευτής του και άλλα άτομα του στενού του περιβάλλοντος.

Για παράδειγμα, ένας ασθενής που έχει μια ιδεοληψία με τα μικρόβια και στην συνέχεια πλένει τα χέρια του με ψυχαναγκαστικό τρόπο, μπορεί να ενθαρρυνθεί να αγγίξει με τη θέλησή του, τα χέρια του ένα αντικείμενο, το οποίο πιστεύει ότι μπορεί να τον μολύνει. Στην συνέχεια, εμποδίζεται να πλύνει τα χέρια του για αρκετές ώρες μέχρι να χαλαρώσει από το άγχος που βίωσε. Αν αυτό επαναλαμβάνεται τακτικά, τότε το άγχος από τις ιδεοληψίες προοδευτικά μειώνεται και έτσι αρκετοί ασθενείς μπορούν εύκολα να κατανικήσουν την τάση που νιώθουν για να εκτελέσουν τον ψυχαναγκασμό. Επιπλέον, οι ιδεοληψίες μπορεί σταδιακά να εξαλειφθούν.

Για να έχει η επιτυχία αυτή η τεχνική, απαιτείται ικανότητα από εξειδικευμένο θεραπευτή και πλήρης αφοσίωση από τον ασθενή. Χρειάζονται τουλάχιστον 10 με 20 ώρες θεραπείας και εξάσκησης για να υπάρχει θετικό αποτέλεσμα.

Τα ποσοστά επιτυχίας αυτής της θεραπείας είναι υψηλά, αλλά ενδέχεται να μην ταιριάζει σε όλες τις περιπτώσεις. Για παράδειγμα, οι ασθενείς με ΙΔΨ που έχουν κατάθλιψη, ή που έχουν μόνο ιδεοληψίες ή που πιστεύουν ότι οι φόβοι τους είναι βάσιμοι, δεν τα πάνε τόσο καλά με τη συμπεριφορική θεραπεία μόνο.

Βασισμένο στα:

«Παγιδευμένοι στα ανεπιθύμητα «πρέπει» σας; Υπάρχει λύση…» Άννα Χατζηδημητρίου- Ψυχολόγος Υγείας, http://www.protothema.gr/

«Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΨΔ / OCD)» Παναγιώτα Δ. Κυπραίου-Ψυχοθεραπεύτρια, www.psychotherapeia.net.gr

http://www.chiourea.gr

Διαβάστε επίσης:

• Πώς θα καταλάβετε ότι κάποιος πάσχει από Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή (ΙΨΔ)