Φύση της Δυσλεξίας

Δρ. Δώρα Μαυρομμάτη

Η βιολογική βάση της δυσλεξίας

Η δυσλεξία έχει βιολογική βάση, δηλαδή έχει οργανικές αιτίες και διαρκεί δια βίου. Είναι εγκεφαλική δυσλειτουργία και δεν αποκτάται ξαφνικά κάποια στιγμή της ζωής. Δεν είναι ποτέ συνέπεια κακής διαπαιδαγώγησης, ούτε δύσκολων εμπειριών του παιδιού. Δεν είναι συνέπεια χαμηλής νοημοσύνης. Δεν σχετίζεται με προβλήματα αισθητηριακά (π.χ. όρασης, ακοής). Δεν είναι συνέπεια νευρολογικών προβλημάτων (π.χ. στην κινητικότητα). Δεν σχετίζεται με προβλήματα συναισθηματικά, ψυχολογικά ή ψυχικής υγείας.

Η δυσλεξία σαν εγκεφαλική δυσλειτουργία

Δυσλειτουργία δεν σημαίνει βλάβη. Στην περίπτωση της δυσλεξίας σημαίνει ότι ο εγκέφαλος λειτουργεί με ένα διαφορετικό τρόπο από ότι στους μη δυσλεξικούς όταν ενεργοποιείται για να επεξεργαστεί γλωσσικές πληροφορίες.

Γλωσσικές λέγονται οι πληροφορίες που συνδυάζουν ένα μέρος γλωσσικό (π.χ. λέξεις με νόημα) και ένα μέρος οπτικό (μορφή και συγκεκριμένα χαρακτηριστικά – π.χ. η μορφή των γραμμάτων). Γλωσσικές πληροφορίες είναι η γραπτή μας γλώσσα και ο προφορικός μας λόγος.

Όταν η επεξεργασία των γλωσσικών πληροφοριών δεν γίνεται απρόσκοπτα και σωστά, τότε η συγκράτησή τους στην μνήμη γίνεται πάρα πολύ δύσκολα.

 Τα δυσλεξικά παιδιά επειδή ακριβώς δεν επεξεργάζονται εύκολα τη γλώσσα δεν απομνημονεύουν την ορθογραφία των λέξεων, δηλαδή τη μορφή της γλώσσας, ούτε τις λέξεις που είναι όροι στα Μαθηματικά, τη Φυσική, τη Χημεία, τη Βιολογία κ.λπ., ούτε και τις φράσεις που είναι ορισμοί ή κανόνες.

Γενικότερα φαίνεται να είναι διαρκώς εγκλωβισμένοι σε μια ερώτηση του τύπου «ποιό είναι ποιό», σε όλα αδιακρίτως τα μαθήματα.

Κληρονομικότητα και δυσλεξία

Έχει υποστηριχθεί ότι υπάρχει κληρονομική προδιάθεση στη δυσλεξία. Αρκετές σοβαρές μελέτες έχουν δείξει ότι όταν υπάρχει δυσλεξικό άτομο στις οικογένειες των γονέων είναι αυξημένη η πιθανότητα το παιδί να έχει δυσλεξία. Επίσης σε μελέτες που έγιναν σε παιδιά δίδυμα από το ίδιο ωάριο, έδειξαν ότι σε σημαντική πλειοψηφία ήταν και τα δύο δυσλεξικά ή δεν ήταν κανένα από τα δύο.

Το φωνολογικό πρόβλημα στη δυσλεξία

Λέγοντας «φωνολογικό πρόβλημα» αναφερόμαστε στη δυσκολία που παρουσιάζουν τα δυσλεξικά παιδιά να συνειδητοποιήσουν ό,τι ακριβώς ακούγεται στον ρέοντα προφορικό λόγο, δηλαδή από τους φθόγγους, τις «φωνές», τους «ήχους» από τους οποίους αποτελούνται οι λέξεις που ακούμε.

Η δυσκολία αυτή παρατηρείται στα δυσλεξικά παιδιά κυρίως στη προσχολική ηλικία και στις μικρές τάξεις του δημοτικού σχολείου. Επειδή οι δυσλεξικοί δεν επεξεργάζονται εύκολα και σωστά τον προφορικό λόγο, δυσκολεύονται πολύ να συνειδητοποιήσουν ποια φωνήματα περιέχουν οι λέξεις, δηλαδή τους ήχους των γραμμάτων με τη σωστή σειρά και θέση.  Για τον λόγο αυτό τα δυσλεξικά παιδιά της προσχολικής και ίσως και της πρώτης σχολικής ηλικίας (6 - 8 χρ), όταν μιλάνε «ανακατεύουν»τα γράμματα ή τις συλλαβές των μεγάλων ή δύσκολων λέξεων και γράφουν με πολλά λάθη.

Αφού δεν συνειδητοποιούν την ύπαρξη των σωστών φωνημάτων (ήχων των γραμμάτων) στις λέξεις, είναι αναμενόμενο όταν γράφουν χωρίς να βλέπουν τις λέξεις, να παραλείπουν γράμματα ή συλλαβές ή να προσθέτουν δικά τους που δεν ακούγονται ή και να αντικαθιστούν αυτά που ακούγονται με άλλα που δεν υπάρχουν καθόλου.

Επίσης, επειδή η επεξεργασία του λόγου δεν γίνεται με ευχέρεια παρατηρούμε ότι μερικά δυσλεξικά παιδιά μικρών ηλικιών (5 – 8 χρ) ή ακόμα και μεγαλύτερα, μπερδεύουν τα γράμματα μεταξύ τους, και όταν μιλάνε αντικαθιστούν κάποια από αυτά με άλλα που ακούγονται να είναι φωνολογικά συγγενικά, που μοιάζουν δηλαδή σε κάποια στοιχεία τους. Για παράδειγμα μπορεί να αντικαθιστούν στην ομιλία τους το «β» με το «φ», ή το «β» με το «δ»,· ή το «φ» με το «θ» ή το «ρ» με το «λ» κ.λπ.

 Όλα τα λάθη των τύπων που αναφέρθηκαν ονομάζονται «Φωνολογικά λάθη» και δείχνουν την έντονη αδυναμία του δυσλεξικού να επεξεργαστεί το φωνολογικό επίπεδο του λόγου και να αναπτύξει φυσιολογικά και επαρκώς την ικανότητα που λέγεται «Φωνολογική Συνειδητότητα».

Για να ξεπεραστεί η δυσκολία αυτή και να καταφέρει το παιδί να γράφει φωνολογικά σωστά, πρέπει να διδαχθεί με ειδικό «Πρόγραμμα Καλλιέργειας Φωνολογικής Συνειδητότητας», και με ειδικό πρόγραμμα κατάκτησης του μηχανισμού Ανάγνωσης και Γραφής, όσο το δυνατόν νωρίτερα, αμέσως μόλις παρατηρήσουμε έντονες δυσκολίες στην Πρώτη Τάξη του Δημοτικού Σχολείου.

Η παρακολούθηση ενός τέτοιου προγράμματος επιβάλλεται επίσης όταν ένα παιδί νηπιαγωγείου δεν αρθρώνει καλά όλα τα φωνήματα, όταν δηλαδή δεν λέει καθαρά τους φθόγγους – τους ήχους όλων των γραμμάτων. Στην περίπτωση αυτή, έτσι κι αλλιώς, επιβάλλεται αξιολόγηση από Λογοπεδικό ο οποίος θα εκτιμήσει τη σοβαρότητα της δυσκολίας και θα προτείνει το σωστό και κατάλληλο πρόγραμμα.

Δυσλεξία και αδυναμία στην απομνημόνευση

Τα παιδιά που δεν είναι δυσλεξικά από τη στιγμή που θα εκτεθούν στο γραπτό λόγο καταρτίζουν σιγά-σιγά στην μνήμη τους ένα «Οπτικό Λεξικό» το οποίο περιλαμβάνει είτε ολόκληρες λέξεις που έχουν δει, είτε μικρά μέρη των λέξεων αυτών.

Από την προσχολική ηλικία κιόλας, και πολύ πριν να μάθουν τα γράμματα, παρατηρούν τις τυπωμένες λέξεις στις ετικέτες των προϊόντων, στις επιγραφές, στα παραμύθια τους κ.λπ.. Έχουν ένα έντονο φυσικό ενδιαφέρον για το γραπτό λόγο και έχουν την ικανότητα να απομνημονεύουν φωτογραφικά όλο και περισσότερα στοιχεία από όλες τις λέξεις που βλέπουν.

Τα δυσλεξικά παιδιά επειδή δεν μπορούν να επεξεργαστούν το λόγο καλά δυσκολεύονται πολύ να απομνημονεύσουν τις λέξεις. Ακόμα και πολλές φορές να τις έχουν δει δεν θυμούνται πώς γράφονται.

Στο δημοτικό σχολείο κάνουν ορθογραφικά λάθη ακόμα και σε λέξεις που έχουν διδαχθεί συστηματικά. Ακόμα και όταν μαθαίνουν τους κανόνες της ορθογραφίας δεν μπορούν να τους εφαρμόσουν γρήγορα και αυτόματα στο αυθόρμητο γράψιμο. Όταν προσέχουν και σκέφτονται όσα έχουν διδαχθεί μπορούν ακόμα και να διορθώσουν τα γραπτά τους, όταν όμως γράφουν απρόσεκτα μπορεί να κάνουν πάρα πολλά λάθη ακόμα και στις πιο απλές καταλήξεις.

Η δυσλεξία διαρκεί δια βίου και τα προβλήματα στην ορθογραφία παραμένουν έντονα ως και την ενήλικη ζωή. Αν όμως τα δυσλεξικά άτομα παρακολουθήσουν - σε οποιαδήποτε ηλικία - πρόγραμμα διδασκαλίας της ορθογραφίας με ειδικές μεθόδους τότε μπορούν και αυτοί να γίνουν πολύ καλοί αναγνώστες και πολύ καλοί ορθογράφοι και να διαθέτουν πλέον κι αυτοί ένα πολύτιμο εφόδιο για την προσωπική και την επαγγελματική τους ζωή.

Δυσκολία για απόκτηση αυτοματοποίησης στην ανάγνωση

Κάθε διαδικασία στη ζωή μας καταλήγει να αυτοματοποιηθεί σαν αποτέλεσμα πολλών επαναλήψεων της επιτυχημένης προσπάθειας. Περπατάμε, οδηγούμε, δακτυλογραφούμε, χορεύουμε «μηχανικά», δηλαδή αυτοματοποιημένα, χωρίς να σκεφτόμαστε και χωρίς να προσέχουμε τις κινήσεις μας.

Ο αναγνώστης που δεν είναι δυσλεξικός διαβάζει τόσο αυτοματοποιημένα τις προτάσεις και τα κείμενα που ακόμα και όταν αφαιρείται η προσοχή του, και καταλήξει να κάνει άσχετες σκέψεις την ώρα της ανάγνωσης, ακόμα και τότε, δεν θα διαβάσει τις λέξεις που βλέπει λάθος και μάλιστα ούτε καν που θα κομπιάσει!

Ο δυσλεξικός αναγνώστης όχι μόνο δεν μπορεί να διαβάσει εύκολα, γρήγορα, «μηχανικά», αυτοματοποιημένα, αλλά έχει μεγάλη ανάγκη να προσέχει πάρα πολύ για να μην κάνει λάθη. Κουράζεται πολύ γρήγορα, διαβάζει με αργό ρυθμό και δισταγμούς, και πολλές φορές ως και λαχανιάζει από την προσπάθειά του να αναγνώσει σωστά και γενικότερα να αντιμετωπίσει το κείμενο.

Δυσκολία για απόκτηση αυτοματοποίησης στην ορθογραφία

Τα μη δυσλεξικά παιδιά από τις πρώτες κιόλας τάξεις του δημοτικού σχολείου καταρτίζουν σιγά-σιγά με το χρόνο στην μνήμη τους ένα «Οπτικό Λεξικό» γιατί συγκρατούν φωτογραφικά την εικόνα των λέξεων που βλέπουν.

Στις μεγαλύτερες τάξεις του δημοτικού σχολείου έχουν πια απομνημονεύσει τόσα πολλά στοιχεία των λέξεων που μπορούν να γράφουν σχεδόν ορθογραφημένα όλα τα κείμενα. Γράφουν «μηχανικά» σωστά ακόμα και όταν συζητούν, ή όταν ακούνε κάποιον ομιλητή ή συμμαθητή τους, ή όταν διασπάται εντελώς η προσοχή τους από άσχετα ερεθίσματα. Έχουν αποκτήσει αυτοματοποίηση στην ορθογραφία.

Αντίθετα, οι δυσλεξικοί μαθητές όταν γράφουν χωρίς να σκέφτονται ή χωρίς να προσέχουν, κάνουν πολλά ορθογραφικά λάθη ακόμα και σε λέξεις που έχουν διδαχθεί πολλές φορές, και ακόμα και στις πιο απλές και εύκολες γραμματικές καταλήξεις.  Η ανορθογραφία τους αυτή συνεχίζεται και στις μεγαλύτερες τάξεις του σχολείου και ως και την ενήλικη ζωή τους, εκτός βέβαια αν διδαχθούν με ειδικές μεθόδους από εξειδικευμένο εκπαιδευτικό, οπότε θα μπορούν και αυτοί να γίνουν πολύ καλοί ορθογράφοι.